จากข่าวเรียกคืนนมผงครั้งใหญ่หลังพบปนเปื้อนแบคทีเรีย ที่ทำให้เกิดโรค "โบทูลิสซึม" หรืออาการอาหารเป็นพิษรุนแรง ซึ่งอาจทำให้เกิดอันตรายถึงแก่ชีวิตได้
ถึงแม้นว่าทางประเทศเราได้มีการเรียกคืนนมบางส่วนที่อาจติดเชื้อ ออกไปตลาดบางส่วนแล้วก้อตาม แต่ก้อเป็นการดีที่เราจะมาทำความเข้าใจ กับโรคที่ว่านี้ ว่าเกิดจากเชื้ออะไร? เราจะสังเกตุอาหารที่ติดเชื้อได้อย่างไร? บ้านเรามีการติดเชื้อแบบนี้บ้างหรือไม่? รวมไปถึงว่าหากเราเสี่ยงที่จะติดเชื้อ จะมีการสังเกตุและรักษาอย่างไร
ถึงแม้นว่าทางประเทศเราได้มีการเรียกคืนนมบางส่วนที่อาจติดเชื้อ ออกไปตลาดบางส่วนแล้วก้อตาม แต่ก้อเป็นการดีที่เราจะมาทำความเข้าใจ กับโรคที่ว่านี้ ว่าเกิดจากเชื้ออะไร? เราจะสังเกตุอาหารที่ติดเชื้อได้อย่างไร? บ้านเรามีการติดเชื้อแบบนี้บ้างหรือไม่? รวมไปถึงว่าหากเราเสี่ยงที่จะติดเชื้อ จะมีการสังเกตุและรักษาอย่างไร
ภาพประกอบมาจาก http://www.dailynews.co.th/world/224168
ภาวะโบทูลิสมจากอาหารคืออะไร
รูปประกอบมาจาก http://www.inforum.com/event/image/id/301136/headline/Botulism:%20An%20overview/
ภาวะโบทูลิสม
(อ่านว่า โบ-ทู-ลิ-ซึม) จากอาหารเป็นภาวะอาหารเป็นพิษชนิดหนึ่ง ภาวะนี้พบไม่บ่อยแต่อาจก่ออาการที่รุนแรงจนเกิดอันตรายต่อชีวิตได้
ภาวะโบทูลิสมจากอาหารเกิดจากการรับประทานอาหารที่ปนเปื้อนด้วยสารพิษโบทูลิสม
(botulism toxin) โดยสารพิษโบทูลิสมเกิดจากการมีเชื้อแบคทีเรียClostridium
botulinum ปนเปื้อนในอาหารและสร้างสารพิษชนิดนี้ขึ้น สารพิษโบทูลิสมเป็นสารพิษที่รุนแรงมาก
การรับประทานสารพิษชนิดนี้ในขนาดน้อยมากเพียง 0.1 ไมโครกรัม (เท่ากับเศษหนึ่งส่วนสิบล้าน
ของน้ำหนักหนึ่งกรัม) ก็อาจทำให้เสียชีวิตได้
เชื้อโรค Clostridium botulinum คืออะไร
เชื้อโรค
Clostridium botulinum (อ่านว่า คลอส-ตริ-เดียม โบ-ทู-ลิ-นุม) เป็นเชื้อแบคทีเรียชนิดหนึ่งที่พบมากในดิน
เชื้อนี้เจริญเติบโตได้ดีในสภาวะแวดล้อมที่มีออกซิเจนน้อยเช่นในกระป๋องบรรจุอาหารในขวดที่ปิดสนิท
หรือในปี๊บ หากอยู่ในสภาพแวดล้อมที่ไม่เหมาะสมแก่การเจริญเชื้อนี้จะหลบอยู่ในสภาพสปอร์ซึ่งคงทนในสภาพแวดล้อมได้ดีมาก
และรอจนกว่าจะพบสภาพที่เหมาะสมจึงเจริญเติบโตและสร้างสารพิษในสภาวะที่มีการเจริญเติบโตนั้น
เชื้อโรค Clostridium botulinum และ สารพิษโบทูลิสมเกี่ยวข้องกับอาหารได้อย่างไร
การปนเปื้อนอาหารเกิดจากการปนเปื้อนสปอร์ของเชื้อ
Clostridium botulinumในอาหาร เมื่ออาหารถูกเก็บในสภาพที่มีออกซิเจนน้อยเช่นในกระป๋องบรรจุอาหารในขวดที่ปิดสนิท
หรือในปี๊บเชื้อก็จะเจริญและสร้างสารพิษ อาหารที่ได้รับการปนเปื้อนสารพิษอาจไม่ปรากฏความผิดปรกติใดๆทั้งลักษณะภายนอก
สี กลิ่น และ รส อย่างไรก็ตามข้อความข้างต้นไม่ได้หมายความว่าอาหารที่บรรจุในภาชนะเหล่านี้จะต้องมีเชื้อและสารพิษนี้อยู่
เพราะว่าการถนอมอาหารเหล่านี้อย่างถูกวิธีเช่น การปรุงด้วยความร้อนที่นานพอหรือการปรับค่าความเป็นกรดที่เหมาะสมในอาหารจะทำลายหรือยับยั้งไม่ให้สปอร์ของเชื้อเจริญและสร้างสารพิษได้
นอกจากนี้การปรุงอาหารที่บรรจุภาชนะเหล่านี้อย่างเหมาะสมก่อนการบริโภคจะสามารถทำลายสารพิษที่ปนเปื้อนกับอาหารได้
เคยมีภาวะโบทูลิสมจากอาหารในประเทศไทยหรือไม่
เคยเกิดอุบัติการณ์หมู่จากภาวะโบทูลิสมจากอาหารในประเทศไทย
โดยครั้งที่เป็นที่รู้จักมากได้แก่การเกิดภาวะโบทูลิสมจากอาหารจากการบริโภคหน่อไม้ปี๊บที่จังหวัดน่านในพ.ศ.
2541โดยเกิดจากการเตรียมและบรรจุหน่อไม้ในปี๊บอย่างไม่เหมาะสม และมีการบริโภคในสภาพหน่อไม้ปี๊บที่ดิบหรือปรุงไม่สุกเพียงพอ
ในครั้งนั้นมีกรณีผู้ป่วยมากกว่าสิบราย
ภาวะโบทูลิสมจากอาหารมีอาการอย่างไร
อาการของภาวะโบทูลิสมจากอาหารอาจเกิดภายในเวลา
2 ถึง 36 ชั่วโมงหลังจากการบริโภคอาหารที่มีการปนเปื้อนสารพิษโบทูลิสม โดยอาการเกิดจากการที่สารพิษออกฤทธิ์ยับยั้งการทำงานของจุดเชื่อมระหว่างระบบประสาทและกล้ามเนื้อ
(neuromuscular junction) อาการเริ่มแรกได้แก่ การมองเห็นภาพไม่ชัด เห็นภาพซ้อน (เห็นภาพวัตถุสิ่งเดียวเป็นสองภาพ)
หนังตาตก ลืมตาไม่ขึ้น พูดไม่ชัด กลืนน้ำและอาหารลำบาก คลื่นไส้ อาเจียน ปวดมวนท้อง
ปากแห้ง ท้องเสียหรือท้องผูก ต่อจากนั้นอาการอาจกำเริบทำให้กล้ามเนื้อแขนและขาอ่อนแรง
หากอาการรุนแรงกล้ามเนื้อในระบบหายใจอาจอ่อนแรงด้วยจนทำให้ผู้ป่วยไม่สามารถหายใจได้เพียงพอซึ่งเป็นสาเหตุของการเสียชีวิตของภาวะโบทูลิสมจากอาหาร
ภาวะโบทูลิสมจากอาหารเป็นภาวะที่รักษาได้หรือไม่
ภาวะโบทูลิสมจากอาหารเป็นภาวะที่รักษาได้โดยการรักษาประคับประคองตามอาการเป็นหลัก
โดยการรักษาประคับประคองที่สำคัญของภาวะนี้ได้แก่การช่วยหายใจด้วยเครื่องช่วยหายใจในผู้ป่วยที่ไม่สามารถหายใจด้วยตนเองอย่างเพียงพอ
ต่อจากนั้นร่างกายจะค่อยๆมีการฟื้นการทำงานของจุดเชื่อมระหว่างระบบประสาทและกล้ามเนื้อกลับสู่สภาพปรกติอย่างช้าๆ
โดยเฉลี่ยจากการศึกษาในต่างประเทศระยะเวลาเฉลี่ยในการใช้เครื่องช่วยหายใจยาวประมาณ
2 ถึง 8 สัปดาห์ สำหรับการรักษาด้วยยาต้านพิษโบทูลิสม (botulism antitoxin) อาจมีประโยชน์หากมีการให้ยาแก่ผู้ป่วยในระยะเวลา
24 ชั่วโมงหลังจากการบริโภคอาหารที่ปนเปื้อน โดยอาจช่วยลดระยะเวลาที่จำเป็นต้องอาศัยเครื่องช่วยหายใจให้สั้นลง
ประชาชนสามารถรับประทานอาหารบรรจุกระป๋องและหน่อไม้ปี๊บอย่างปลอดภัยได้หรือไม่
ประชาชนสามารถรับประทานอาหารบรรจุกระป๋องและหน่อไม้ปี๊บอย่างปลอดภัยโดยอาศัยหลักเพื่อความปลอดภัยดังนี้
- เลือกรับประทานอาหารบรรจุขวด
กระป๋อง และ ปี๊บที่ ได้รับอนุญาตจากสำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา
- ตรวจบรรจุภัณฑ์เช่นกระป๋องหรือปี๊บว่ามีรอยบุบ
หรือ โป่ง หรือไม่ ถ้ามีความผิดปรกติเหล่านี้ไม่ควรรับประทาน
- ห้ามใช้วิธีชิมแม้เพียงเล็กน้อย
หากสงสัยว่าอาหารที่บรรจุมาในภาชนะปิดสนิทเหล่านี้อาจมีการปนเปื้อน ทั้งนี้เพราะอาหารที่ได้รับการปนเปื้อนสารพิษอาจไม่ปรากฏความผิดปรกติใดๆทั้งลักษณะภายนอก
สี กลิ่น และ รส และการสัมผัสสารพิษเพียงเล็กน้อยอาจทำให้เกิดภาวะโบทูลิสมได้
- หากอาหารที่บรรจุขวด
กระป๋อง และ ปี๊บนั้นเป็นอาหารประเภทที่สามารถปรุงให้สุกได้ เช่น หน่อไม้ ควรต้มอาหารนั้นให้เดือดเป็นเวลาอย่างน้อย
10 นาทีเพื่อทำลายสารพิษที่ปนเปื้อนมากับอาหารนั้นก่อนการบริโภค
เมื่อไรควรสงสัยภาวะโบทูลิสมจากอาหารและควรทำอย่างไร
หากเกิดอาการดังที่ปรากฏ หลังจากการบริโภคอาหารบรรจุขวด กระป๋อง และ ปี๊บ ควรไปพบแพทย์ทันทีเพราะอาการอาจกำเริบสู่ภาวะรุนแรงอย่างรวดเร็ว
นอกเหนือจากภาวะโบทูลิสมจากอาหารยังมีโบทูลิสมแบบอื่นหรือไม่
ภาวะโบทูลิสมอาจเกิดในรูปแบบอื่นๆนอกเหนือจากอาหารได้อีก
2 รูปแบบได้แก่
1. ภาวะโบทูลิสมในเด็กทารก
(Infant botulism) ซึ่งเกิดจากการเจริญของเชื้อ Clostridium botulinumและการสร้างสารพิษโบทูลิสมในทางเดินอาหารของทารก
ซึ่งทางเดินอาหารของทารกมีปัจจัยสำคัญที่เหมาะสมในการเจริญของเชื้อได้แก่การพัฒนาการเคลื่อนไหวยังไม่ดีและความเป็นกรดต่ำ
การป้องกันภาวะนี้ทำได้โดยการหลีกเลี่ยงการให้อาหารที่อาจปนเปื้อนสปอร์ของเชื้อ
Clostridium botulinumเช่นน้ำผึ้งในเด็กทารกที่อายุน้อยกว่า 1 ปี
2. ภาวะโบทูลิสมจากแผล
(wound botulism) ซึ่งเกิดจากการเจริญของเชื้อ Clostridium botulinumและการสร้างสารพิษโบทูลิสมในบาดแผลที่มีการปนเปื้อนสปอร์จากดินการป้องกันภาวะนี้ทำได้โดยการล้างแผลให้สะอาด
ปราศจากการปนเปื้อนของฝุ่นดิน
แหล่งข้อมูล
ผศ.นพ. สัมมน โฉมฉาย, botulism, ภาควิชาเวชศาสตร์ป้องกันและสังคม
ศูนย์พิษวิทยาศิริราช คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล,
http://www.si.mahidol.ac.th/th/department/preventive/dept_article_detail.asp?a_id=432
โรคชีวพิษโบทูลีนหรืออาหารเป็นพิษจากสารชีวพิษโบทูลีน
(Butolism),
http://webdb.dmsc.moph.go.th/ifc_nih/a_nih_1_001c.asp?info_id=1025
สำนักโรคติดต่อทั่วไป
กรมควบคุมโรค
ควบคุมโรคติดต่อ, กรม, กระทรวงสาธารณสุข. แผนเตรียมพร้อมต่อภัยคุกคามจากอาวุธชีวภาพ
พ.ศ. 2545. กรุงเทพ: โรงพิมพ์ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย. 2545.
เฉลิมศึก ยุคล, ม.จ.. ความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับอาวุธชีวภาพและอาวุธเคมี:
การป้องกันภัยคุกคามจากอาวุธชีวภาพและอาวุธเคมี. กรุงเทพ: พี.เอ.ลีฟวิ่ง. 2547.
ประเสริฐ ทองเจริญ. มหันตภัยอาวุธชีวภาพและอาวุธเคมี. กรุงเทพฯ:
วิทยพัฒน์, 2546: 73-6.